Als je een kind wilt, denk je vast na over het geslacht van dat kind. Je wilt misschien graag een groot, gemengd gezin, of juist specifiek een jongen of een meisje. Als je meerdere zoons hebt, zou je het misschien wel leuk vinden ook een dochter te krijgen. Er zijn allerlei tips op internet te vinden over hoe je ervoor zorgt dat jouw baby dan een meisje wordt. Maar werken die echt? Onze klinisch geneticus dr. Klaske Lichtenbelt legde op 2 februari aan RTL Nieuws uit wat waar is en wat… een fabel.

De tips die je online kunt vinden, gaan over van alles, zoals voeding, slaaphouding en het moment waarop je het kind verwekt. Zo zou een vrouw die zwanger wil worden van een jongetje veel zout binnen moeten krijgen, extra veel (rood) vlees eten en in de avond seks moeten hebben. Om een meisje te krijgen zou je juist overdag seks moeten hebben, zout moeten schrappen, caloriearm eten en veel fruit en melk binnenkrijgen.

X en Y
“Het geslacht van de baby ligt al vast vanaf het moment van de bevruchting”, vertelt klinisch geneticus Klaske Lichtenbelt. “Het hangt af van welke mannelijke zaadcel de vrouwelijke eicel bevrucht. De zaadcel bevat een X-chromosoom of een Y-chromosoom. Dat chromosoom bepaalt het geslacht van het kind. De vrouw kan in de eicel alleen een X-chromosoom kwijt, omdat vrouwen alleen maar X-chromosomen hebben. Afhankelijk van welke zaadcel de eicel bevrucht, wordt het dus een jongen (XY) of een meisje (XX).”
Zaadcellen met een Y-chromosoom zwemmen harder dan zaadcellen met een X-chromosoom. Maar ze sterven ook sneller. Gebaseerd daarop bestaat de aanname dat seks vlak vóór de eisprong zaadcellen met een X-chromosoom meer kans moeten hebben omdat ze langer moeten blijven leven. Net ná de eisprong zouden juist de zaadcellen die een jongetje voortbrengen meer kans moeten hebben omdat ze sneller zijn.

Muntje opgooien
Maar werkt het echt om je voeding of het moment waarop je seks hebt strategisch te kiezen? “Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt van niet”, licht Klaske toe. “Uit de grotere studies is niet gebleken dat er een verband is tussen het moment van de conceptie, en het geslacht van het kind: er raken nog steeds evenveel vrouwen zwanger van een jongetje als van een meisje. Ook je dieet, slaapritme of –houding aanpassen lijkt geen effect te hebben op het geslacht van je baby. De kans dat je zwanger raakt van een jongetje of meisje is vijftig procent, iedere keer weer.”
Hoe komt het dan dat sommige gezinnen zoveel kinderen van hetzelfde geslacht krijgen? Klaske: “Dat kun je vergelijken met het opgooien van een muntje. De kans op kop of munt is altijd vijftig procent, maar dat betekent niet dat je om en om kop en munt gooit. Het kan best voorkomen dat je eerst zes keer kop gooit voordat je een keer munt gooit. Hetzelfde geldt voor zwangerschappen: de kans dat je zwanger raakt van een meisje is voor iedere zwangerschap weer vijftig procent”.

Miskraam
Toch worden er iets meer jongetjes geboren, dan meisjes, namelijk 51 tegen 49 procent. Er gaan dus iets meer zwangerschappen van meisjes verloren tussen de bevruchting en de geboorte. Dat zal meestal een hele vroege miskraam zijn.
Hoewel er genoeg websites zijn waarop je tips kunt vinden over het bepalen van het geslacht van je baby, worden deze niet ondersteunt door wetenschappelijk onderzoek. De stelling ‘je kunt het geslacht van je baby zelf beïnvloeden’ is dus een …fabel.

Kun je het geslacht van je baby zelf beïnvloeden?

Genetische volumeknoppen beïnvloeden
auto-immuunziekten

Bij patiënten met auto-immuunziekten zoals jeugdreuma komt het afweersysteem in actie tegen lichaamseigen cellen. Onderzoeker Janneke Peeters heeft nu ontdekt dat dit onder meer gebeurt omdat de ‘volumeknoppen’ van bepaalde genen in de afweercellen te hoog staan. Ook verloopt het recycleproces van afgebroken onderdelen in afweercellen bij mensen met een auto-immuunziekte te snel. Medicijnen die deze processen vertragen bieden op termijn mogelijk uitkomst. Janneke promoveerde 13 februari op haar onderzoek. De titel van haar proefschrift is Transcriptional and epigenetic mechanisms underlying autoimmune diseases: Towards identification of novel therapeutic targets.

Jeugdreuma is een auto-immuunziekte: het afweersysteem komt namelijk in actie tegen lichaamseigen moleculen. Er zijn veel factoren die bijdragen aan auto-immuunziekten. Een voorbeeld daarvan zijn epigenetische factoren. Die bepalen of genen ‘aan’ of ‘uit’ staan, en daarmee welke eiwitten in een cel worden gemaakt. En dat maakt weer dat ze heel bepalend zijn voor of een cel goed functioneert en wat die cel doet.

Volumeknoppen
Onderzoeker Janneke Peeters heeft gekeken hoe bij patiënten met jeugdreuma de genen (stukjes DNA) in afweercellen harder of zachter worden gezet. Dit gebeurt met een soort ‘volumeknoppen’. Uit Peeters’ onderzoek blijkt dat het een aantal volumeknoppen in de afweercellen bij patiënten die jeugdreuma hebben anders staan afgesteld dan de volumeknoppen in cellen van gezonde personen.

De genen die bij jeugdreumapatiënten te hard staan, zijn verbonden aan de ziekte. “We denken dat deze te hard afgestelde genen een belangrijke rol spelen bij auto-immuunziekten zoals jeugdreuma”, zegt Peeters. “Het lager zetten van de volumeknoppen in cellen van jeugdreumapatiënten zorgt er namelijk voor dat de genen die met de ziekte samenhangen minder tot uiting komen. Mogelijk kan het afremmen van die genen, door middel van het lager zetten van de volumeknoppen, een nieuwe behandeling opleveren voor auto-immuunziekten.”

Weer tot rust
Janneke Peeters en haar collega’s bestudeerden nog een proces in de afweercellen van jeugdreumapatiënten: autofagie. Dit is een recycleproces waarbij cellen onderdelen van zichzelf afbreken en gebruiken als energiebron of voor de opbouw van nieuwe onderdelen. Ze zagen dat bij patiënten met jeugdreuma in T-cellen (bepaalde afweercellen) meer autofagie plaatsvindt dan bij gezonde mensen. “Daarnaast zagen we dat als je dit recycleproces afremt, afweercellen minder hard werken”, zegt Peeters. “Dat betekent dat het afremmen van autofagie een manier kan zijn om overactieve T-cellen weer tot rust te brengen. Patiënten met een auto-immuunziekte kunnen daarbij gebaat zijn, omdat afweercellen bij hen soms op hol slaan.”

Medicijnen
Om autofagie nog beter te kunnen begrijpen, hebben de onderzoekers dit recycleproces tot in detail bestudeerd. Ze ontdekten een molecuul dat belangrijk is voor het aansturen van genen die een rol spelen bij autofagie. Medicijnen die dit molecuul afremmen, zouden de hoeveelheid autofagie in een cel kunnen verminderen. Omdat bekend is dat bij verschillende (auto-immuun)ziekten, zoals jeugdreuma, verhoogde autofagie voorkomt, zou het afremmen ervan in de toekomst een manier kunnen zijn om deze ziekten aan te pakken.

In 2018 kregen in Nederland 116.000 mensen de diagnose kanker. In 5 procent van de gevallen speelt erfelijkheid een rol, vertelt klinisch geneticus Margreet Ausems. Informatie over mutaties (foutjes) in het DNA van de patiënt speelt een steeds grotere rol in de preventie, diagnostiek en behandeling van kanker. Ook voor erfelijkheidsonderzoek bij familieleden is kennis over het DNA belangrijk. Dat verklaart waarschijnlijk ook de hoge opkomst bij de publiekslezing Kanker & Erfelijkheid op dinsdag 12 februari, georganiseerd door het speerpunt Cancer en de afdeling genetica.

Leonie was 37 toen ze een beurse plek in haar oksel voelde. De huisarts stelde een vergroting van de lymfeklier vast en stuurde haar door voor borstonderzoek met een mammografie. “Omdat ik nog jong ben en kanker in de familie voorkomt, ben ik vervolgens doorverwezen naar de klinisch geneticus”, vertelt ze tijdens de publiekslezing. “Toen ik te horen kreeg dat ik erfelijk belast ben, moest ik wel drie keer slikken. Ik zou eigenlijk een borstsparende operatie krijgen, maar dat werd nu afgeraden.” Inmiddels heeft ze beide borsten laten amputeren. Leonie: “Mijn eierstokken en eileiders gaan er dit jaar nog uit.”

Erfelijk belast
Margreet Ausems vraagt Leonie hoe het gesprek met haar familie is gegaan, want ook zij kunnen dezelfde mutatie in het BRCA-gen hebben. “Met mijn zusje heb ik een verdeling gemaakt: zij belde de ene helft van de familie, ik de andere. Ook hebben we informatiebrieven van de afdeling genetica rondgestuurd”, zegt Leonie. Ze heeft twee jonge kinderen. “Mochten zij erfelijk belast zijn, dan hoop ik dat er in de zorg nog meer mogelijk is tegen de tijd dat ze volwassen zijn”, zegt ze. Het moeilijkst in het hele onderzoeksproces vond Leonie het vele wachten. “Je zit zo in onzekerheid, en dan is er maar één ding wat je wilt: duidelijkheid.”

Jonge leeftijd
Genetische informatie bepaalt steeds vaker de behandeling van kanker. Bij Leonie gebeurde dat al bij het kiezen van de operatie. Maar ook de keuze uit verschillende soorten chemotherapie is anders bij een DNA-mutatie. “Daarnaast kun je met kennis van het DNA een betere risico-inschatting voor de patiënt maken. Zo hebben vrouwen met een mutatie in het BRCA-gen een verhoogde kans op eierstokkanker. Daarom wordt een preventieve operatie van de eierstokken geadviseerd”, vertelt Margreet. Redenen om DNA-onderzoek te doen, zijn onder meer een jonge leeftijd bij de diagnose, meerdere keren kanker hebben gehad en/of eenzelfde vorm van kanker bij twee of meer naaste familieleden. Omdat de familiegeschiedenis zo belangrijk is, tekent de klinisch geneticus met de patiënt ook altijd diens stamboom. Margreet: “Dat is ook nuttig omdat we steeds meer weten over de relatie tussen kankersoorten. Komt bijvoorbeeld in een familie zowel melanoom (huidkanker) als alvleesklierkanker voor, dan is het verstandig om erfelijkheidsonderzoek te doen.” Voor patiënten is het belangrijk dat hun huisarts of behandeld specialist hen zo nodig doorverwijst. Margreet: “Daarnaast spelen patiëntenverenigingen als Borstkankervereniging Nederland, Olijf, Oncogen en Stichting Lynch Polyposis een grote rol voor patiënten die informatie zoeken.”

Foutje
“Bij kanker is beschadiging van het DNA in alle gevallen de oorzaak”, vertelt laboratoriumspecialist klinische genetica Marco Koudijs. Daarbij is het belangrijk om onderscheid te maken tussen het DNA dat in alle cellen van ons lichaam zit en het DNA in de cellen van de tumor. Het DNA dat in al onze cellen zit, hebben we al sinds we zijn ontstaan uit de geslachtscellen van onze ouders. Daarin zitten ook erfelijke eigenschappen. “Een tumor ontstaat doordat er ergens in het lichaam bij de celdeling iets misgaat en een foutje in je DNA komt. Dat kan gebeuren door een erfelijke oorzaak (5% van de gevallen), door omgevingsinvloeden als roken, zonlicht, alcohol, een virusinfectie of chemicaliën (20%) of door pech (75%).”

Ene tumor is de andere niet
Als bij de celdeling een foutje in het DNA ontstaat, kan een cel ongeremd gaan delen. “Inmiddels weten we dat elke tumor anders is. De ene borstkanker is de andere niet. Dat vraagt om verschillende behandelingen”, vertelt internist-oncoloog Jeanine Roodhart. De tijd dat er, zoals vroeger, één chemo was voor alle borstkankers, lijkt voorbij. “We gaan steeds gerichter behandelen. De keuze voor een bepaalde chemotherapie of immunotherapie wordt steeds vaker gemaakt op basis van de genetische vingerafdruk van de tumor. Dat levert soms enkele jaren levenswinst op.”

Voor een deel gebeurt het al, maar de toekomst ziet er volgens Jeanine steeds meer zo uit: bij kanker wordt een biopt (hapje) van de tumor genomen. Het DNA ervan wordt uitgelezen. Ook worden er tumorcellen in het lab gekweekt om er medicijnen op te testen. De patiënt krijgt het medicijn dat het beste aanslaat. “Maar wordt dat niet heel erg duur, al die persoonsgerichte behandelingen?”, vraagt iemand uit de zaal aan Elsken van der Wall, voorzitter van het speerpunt Cancer en van deze publieksavond. “Zo voorkom je dat je patiënten onnodig blootstelt aan medicijnen die niets uithalen en vervelende bijwerkingen kunnen hebben”, antwoordt Jeanine. “En omdat je dure kankermedicijnen alleen inzet als ze aanslaan, bespaar je ook op de kosten.”

Zeesterren en krabben
Bestaat het vermoeden dat er een genetische afwijking in de familie voorkomt, dan wordt er gericht DNA-onderzoek ingezet. “Daarbij wordt naar één of enkele genen gekeken. Maar je kunt ook heel breed naar het DNA kijken”, vertelt internist-oncoloog Rhodé Bijlsma. De techniek is er en de uitvoering van dit onderzoek wordt steeds goedkoper. “Lees je heel veel, of zelfs alle genen uit, dan haal je ook veel meer informatie uit het DNA. Daardoor krijg je ook bijvangst. Vergelijk het met een sleepnet: daar haal je niet alleen de vissen mee op die je wilt, maar ook zeesterren en krabben.” Bij breed DNA-onderzoek kun je als bijvangst te weten komen dat iemand bijvoorbeeld een hoger risico heeft op een erfelijke hartziekte of dementie. “Dat kan ingrijpend zijn voor de patiënt en de familie, bijvoorbeeld bij aanleg voor een ernstige ziekte die niet te voorkomen en niet behandelbaar is. Of als je een genvariant hebt die jouw gezondheid niet treft, maar wel van belang is bij een kinderwens of voor je kinderen. Rhodé: “Omdat we steeds vaker breed DNA-onderzoek doen, moeten we van tevoren goede afspraken maken met de patiënt wat hij of zij wil weten over die bijvangst.”

De enorme vaart die DNA-onderzoek de afgelopen decennia heeft genomen, benadrukt het belang daarvan. Was in 1995 van nog maar vijf genen bekend dat een foutje daarin een ziekte kan veroorzaken, in 2019 zijn dat er honderden. Van kanker en hartziekten tot en met nierziekten en zeldzame stofwisselingsziekten. Kennis over het DNA speelt zodoende een steeds grotere rol in preventie, diagnostiek en behandeling én bij erfelijkheidsonderzoek bij familieleden.

Steeds grotere rol DNA-onderzoek bij kanker

Op de Negenmaandenbeurs biedt een commercieel DNA-bedrijf in februari kersverse ouders DNA-'fun'-testen aan voor hun pasgeboren baby. Daarmee zouden vijf eigenschappen van de baby achterhaald kunnen worden, waaronder de definitieve oogkleur, of het kind bittere smaakstoffen proeft en of hij/zij het snelheidsgen heeft (wat zou dat zijn?), of er een grotere kans is om lactose-intolerantie te ontwikkelen en of het kind ‘later zal opgroeien als denker of als doener’, zo valt te lezen in een artikel op de website van de Amsterdamse zender AT5. Onze klinisch genetici vinden het 'voor de leuk' testen van DNA van baby's geen goed idee. Want wat gebeurt er met de uiterst persoonlijke DNA-gegevens van deze baby's? En zouden de kinderen dit hebben gewild als ze volwassen waren? Zij zijn nog te klein om daar zélf een beslissing over te nemen. En wat is de zin en onzin van deze DNA-test? Onze DNA-docent Marc van Mil reageert op 20 februari op de ‘DNA-fun’-test voor baby’s in het journaal van 20.00 uur op NPO1. Ook RTL besteedt aandacht aan het onderwerp. Aleid Truijens schrijft er op 22 februari in de Volkskrant een column over.

Nooit echt anoniem
Commerciële DNA-testen kunnen ook verwarring zaaien en zijn soms zelfs onbetrouwbaar. Genetici zien groei van DNA-bedrijven met zorg aan, kopt Trouw op 26 februari. Klinisch genetici, de medisch specialisten op het gebied van erfelijkheids- en DNA-onderzoek, zijn kritisch over 'pret'-DNA-testen. Marieke van Dooren, van de Vereniging Klinische Genetica Nederland, is niet principieel tegen de testen, maar heeft wel zorgen. Want voldoen de aan de wet, kloppen de resultaten wel en wat gebeurt er met de data? Want ja, zo voegt Marc van Mil toe, DNA-data zijn nooit echt anoniem, ze zijn uniek voor jou. "Als je die data vergelijkt met openbare databases, is te zien wie familie van jou is.”

Baby-DNA-test van de markt
Ruim een maand later, 29 maart, meldt de NOS dat de commerciële aanbieder is gestopt met de verkoop van een DNA-test voor baby's. Marc van Mil, universitair hoofddocent Biomedische Genetica bij het UMC Utrecht, zei eerder al dat er geen wetenschappelijke onderbouwing is om op basis van DNA-testen voorspellingen te doen over of een kind bijvoorbeeld een denker of een doener wordt. Het bedrijf beaamt dit nu. Marieke van Dooren, medisch specialist klinische genetica bij het Erasmus MC, zei in het NPO Radio 1-programma Nieuws en Co dat niet alles in DNA vastligt. Ook omgevingsfactoren hebben invloed op de ontwikkeling van een kind. Daarnaast zijn er ethische bezwaren: mensen hebben het recht om niet te weten, bijvoorbeeld of ze een bepaalde ziekte krijgen. Baby's kunnen niet kiezen voor of bezwaar maken tegen een DNA-test.

In februari verschijnt ook een interview met Marc van Mil in het blad Analyse.

'Fun'-DNA-test voor baby’s op Negenmaandenbeurs –
en een maand later weer van de markt